อโห วตาติ อิมินา ยถา อภิชฺฌาเน วตฺถุโน เอกนฺตโต อตฺตโน ปริณามนํ ทสฺสิตํ , เอวมิธาปิ วตฺถุโน ‘‘อโห วตา’’ติ อิมินา ปรสฺส วินาสจินฺตาย เอกนฺตโต นิยมิตภาวํ ทสฺเสติฯ เอวญฺหิ เนสํ ทารุณปฺปวตฺติยา กมฺมปถปฺปวตฺติฯ

ยถาภุจฺจคหณาภาเวนาติ ยถาตจฺฉคหณสฺส อภาเวน อนิจฺจาทิสภาวสฺส นิจฺจาทิโต คหเณนฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ วิตถํ ปสฺสติฯ สมฺผปฺปลาโป วิยาติ อิมินา อาเสวนสฺส อปฺปมหนฺตตาหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตาฯ วตฺถุโนติ คหิตวตฺถุโนฯ คหิตาการวิปรีตตาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหิตาการสฺส วิปรีตตาฯ ตถาภาเวนาติ อตฺตโน คหิตากาเรเนว ตสฺสา ทิฏฺฐิยา, คหิตสฺส วา วตฺถุโน อุปฏฺฐานํ ‘‘เอวเมตํ, น อิโต อญฺญถา’’ติฯ

ธมฺมโตติ สภาวโตฯ โกฏฺฐาสโตติ จิตฺตงฺคโกฏฺฐาสโต, ยํโกฏฺฐาสา โหนฺติ, ตโตติ อตฺโถฯ เจตนาธมฺมาวาติ เจตนาสภาวา เอวฯ ปฏิปาฏิยา สตฺตาติ เอตฺถ นนุ เจตนา อภิธมฺเม กมฺมปเถสุ น วุตฺตาติ ปฏิปาฏิยา สตฺตนฺนํ กมฺมปถภาโว น ยุตฺโตติ? น, อวจนสฺส อญฺญเหตุกตฺตาฯ น หิ ตตฺถ เจตนาย อกมฺมปถตฺตา กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, กทาจิ ปน กมฺมปโถ โหติ, น สพฺพทาติ กมฺมปถภาวสฺส อนิยตตฺตา อวจนํฯ ยทา, ปนสฺส กมฺมปถภาโว โหติ, ตทา กมฺมปถราสิสงฺคโห น นิวาริโตฯ เอตฺถาห – ยทิ เจตนาย สพฺพทา กมฺมปถภาวาภาวโต อนิยโต กมฺมปถภาโวติ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, นนุ อภิชฺฌาทีนมฺปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตานํ อตฺถิตาย อนิยโต กมฺมปถภาโวติ เตสมฺปิ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, กมฺมปถตาตํสภาคตาหิ เตสํ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เอวํ เจตนาปิ ตตฺถ วตฺตพฺพา สิยา? สจฺจเมตํฯ สา ปน ปาณาติปาตาทิกาติ ปากโฏ ตสฺสา กมฺมปถภาโวติ น วุตฺตา สิยาฯ เจตนาย หิ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539) ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺม’’นฺติอาทิวจนโต (กถา. 539) กมฺมภาโว ปากโฏฯ กมฺมํเยว จ สุคติทุคฺคตีนํ ตตฺถุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานญฺจ ปถภาเวน ปวตฺตํ กมฺมปโถติ วุจฺจตีติ ปากโฏ, ตสฺสา กมฺมปถภาโวฯ

อภิชฺฌาทีนํ ปน เจตนาสมีหนภาเวน สุจริตทุจฺจริตภาโว, เจตนาชนิตปิฏฺฐิวฏฺฏกภาเวน สุคติทุคฺคติตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานํ ปถภาโว จาติ, น ตถา ปากโฏ กมฺมปถภาโวติ, เต เอว เตน สภาเวน ทสฺเสตุํ อภิธมฺเม กมฺมปถราสิภาเวน วุตฺตาฯ อตถาชาติยกตฺตา วา เจตนา เตหิ สทฺธิํ น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มูลํ ปตฺวาติ มูลเทสนํ ปตฺวา, มูลสภาเวสุ ธมฺเมสุ เทสิยมาเนสูติ อตฺโถฯ

อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณนฺติ อิทํ ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา ปริตฺตารมฺมณา เอวา’’ติ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ ยญฺหิ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยสฺส อารมฺมณํ, ตเทว ตํ เวรมณิยา อารมฺมณํฯ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต เอว หิ วิรตีติฯ ‘‘สตฺตารมฺมณ’’นฺติ วา สตฺตสงฺขาตํ สงฺขารารมฺมณเมว อุปาทาย วุตฺตตฺตา น โกจิ วิโรโธฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 714) ‘‘ยานิ สิกฺขาปทานิ เอตฺถ ‘สตฺตารมฺมณานี’ติ วุตฺตานิ, ตานิ ยสฺมา ‘สตฺโตติ’ติ สงฺขํ คเต สงฺขาเรเยว อารมฺมณํ กโรนฺตี’’ติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ วิสภาควตฺถุโน ‘‘อิตฺถิปุริสา’’ติ คเหตพฺพโต สตฺตารมฺมโณติปิ เอเกฯ ‘‘เอโก ทิฏฺโฐ, ทฺเว สุตา’’ติอาทินา สมฺผปฺปลปเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนฯ ตถา อภิชฺฌาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ‘‘ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนา’’ติ อิทมฺปิ อุปสํหรติ, น สตฺตสงฺขารารมฺมณตํ เอว ทสฺสนาทิวเสน อภิชฺฌายนโตฯ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมกธมฺมารมฺมณา เอวาติ อธิปฺปาเยน ตสฺสา สงฺขารารมฺมณตา วุตฺตาฯ กถํ ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิยา มหคฺคตปฺปตฺตา ธมฺมา อารมฺมณํ โหนฺตีติ? สาธารณโตฯ นตฺถิ สุกฏทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ หิ ปวตฺตมานาย อตฺถโต รูปารูปาวจรธมฺมาปิ คหิตาว โหนฺตีติฯ

สุขพหุลตาย ราชาโน หสมานาปิ ‘‘โจรํ ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เตสํ อญฺญวิสโยติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน เนสํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหตี’’ติฯ มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ, สุขเวทโนวฯ ตตฺถ ‘‘กามานํ สมุทยา’’ติอาทินา เวทนาเภโท เวทิตพฺโพฯ โลภสมุฏฺฐาโน มุสาวาโท สุขเวทโน วา สิยา มชฺฌตฺตเวทโน วา, โทสสมุฏฺฐาโน ทุกฺขเวทโน วาติ มุสาวาโท ติเวทโน สิยาฯ

อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ เวทนานํ ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทินา เภโท เวทิตพฺโพฯ

ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโกติ สมฺปยุตฺตมูลเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺส หิ มูลฏฺเฐน อุปการภาโว โทสวิเสโส, นิทานมูเล ปน คยฺหมาเน โลภโมหวเสนปิ วฏฺฏติฯ สมฺมูฬฺโห อามิสกิญฺชกฺขกาโมปิ หิ ปาณํ หนติฯ เตเนวาห ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.34)ฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถาอุปฏฺฐิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติฯ สมาทาเนน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตา มคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ สมุจฺเฉทวิรติฯ กามญฺเจตฺถ ปาฬิยํ วิรติโยว อาคตา, สิกฺขาปทวิภงฺเค ปน เจตนาปิ อาหริตฺวา ทสฺสิตาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปี’’ติ อาหฯ

อทุสฺสีลฺยารมฺมณา ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณา กถํ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณวเสน ปวตฺตนโต ตทารมฺมณภาเวเนว ตานิ ปชหนฺติฯ น หิ ตเทว อารพฺภ ตํ ปชหิตุํ สกฺกา ตโต อนิสฺสฏภาวโตฯ

อนภิชฺฌา…เป.… วิรมนฺตสฺสาติ อภิชฺฌํ ปชหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ น หิ มโนทุจฺจริตโต วิรติ อตฺถิ อนภิชฺฌาทีเหว ตปฺปหานสิทฺธิโตฯ

ปญฺจสิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา

[113] มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตวเสนาติ เอตฺถ มิจฺฉาภาโว มิจฺฉตฺตํ, ตถา สมฺมาภาโว สมฺมตฺตํฯ ตถา ตถา ปวตฺตา อกุสลกฺขนฺธาว มิจฺฉาสติ, เอวํ มิจฺฉาญาณมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ญาณสฺส มิจฺฉาภาโว นาม อตฺถิฯ ตสฺมา มิจฺฉาญาณิโนติ มิจฺฉาสญฺญาณาติ อตฺโถ, อโยนิโส ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทาติ อธิปฺปาโยฯ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ มิจฺฉา อโยนิโส ปจฺจเวกฺขเณนฯ กุสลวิมุตฺตีติ ปกติปุริสสนฺตรชานนํ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานนฺติ เอวมาทิํ อกุสลปวตฺติํ ‘‘กุสลวิมุตฺตี’’ติ คเหตฺวา ฐิตา มิจฺฉาวิมุตฺติกาฯ สมฺมาปจฺจเวกฺขณาติ ฌานวิโมกฺขาทีสุ สมฺมา อวิปรีตํ ปวตฺตา ปจฺจเวกฺขณาฯ

ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

1. จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา

[114] ปติฏฺฐาธาตูติ สหชาตานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาภูตา ธาตุฯ อาพนฺธนธาตูติ นหานิยจุณฺณสฺส อุทกํ วิย สหชาตธมฺมานํ อาพนฺธนภูตา ธาตุฯ ปริปาจนธาตูติ สูริโย ผลาทีนํ วิย สหชาตธมฺมานํ ปริปาจนภูตา ธาตุฯ วิตฺถมฺภนธาตูติ ทุติโย วิย สหชาตธมฺมานํ วิตฺถมฺภนภูตา ธาตุฯ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสาฯ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตาทโย สนฺตปฺปนาทโย อุทฺธงฺคมา วาตาทโย คหิตาฯ เอตาติ ธาตุโยฯ

จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตวณฺณนา

[115] อยํ ปถวีธาตุํ นิสฺสาย ตํ อารพฺภ ปวตฺโต อสฺสาโทฯ เอวํ ปวตฺตานนฺติ เอวํ กาเย ปภาวสฺส ปเวทนวเสเนว ปวตฺตานํฯ หุตฺวา อภาวากาเรนาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานา ปจฺจยสามคฺคิยา หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคมนโต อุทฺธํ อภาวากาเรนฯ น นิจฺจาติ อนิจฺจา อทฺธุวตฺตา, ธุวํ นิจฺจํฯ ปฏิปีฬนากาเรนาติ อุทยพฺพยวเสน อภิณฺหํ ปีฬนากาเรน ทุกฺขฏฺเฐนฯ สภาววิคมากาเรนาติ อตฺตโน สภาวสฺส วิคจฺฉนากาเรนฯ สภาวธมฺมา หิ อปฺปมตฺตํ ขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ ตสฺมา เต ‘‘ชราย มรเณน จา’’ติ ทฺเวธา วิปริณมนฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณามธมฺมา’’ติฯ อาทีนํ วาติ ปวตฺเตตีติ อาทีนโว, ปรมกาปญฺญตาฯ วินียตีติ วูปสมียติฯ อจฺจนฺตปฺปหานวเสน นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํฯ

สายํ นิปนฺนา สพฺพรตฺติํ เขเปตฺวา ปาโต อุฏฺฐหาม, มาสปุณฺณฆโฏ วิย โน สรีรํ นิสฺสนฺทาภาวโตฯ

ผุสิตมตฺเตสุปีติ อุทกสฺส ผุสิตมตฺเตสุปิฯ

อตินาเมนฺติ กาลํฯ เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺตา ปุคฺคลา เอตา ปถวีธาตุอาทโย อสฺสาเทนฺติ นาม อภิรติวเสน ตตฺถ อากงฺขุปฺปาทนโตฯ

อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ อคฺคมคฺคญาเณนฯ รุกฺโข โพธิ ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ มคฺโค โพธิ ‘‘พุชฺฌติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ โพธิ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนโตฯ นิพฺพานํ โพธิ พุชฺฌิตพฺพโตฯ เตสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ สาวกปารมีญาณนฺติ สาวกปารมีญาณํ ยาถาวโต ทสฺสนวตฺถุฯ

อกุปฺปาติ ปฏิปกฺเขหิ อโกเปตพฺโพฯ การณโตติ อริยมคฺคโตฯ ตโต หิสฺส อกุปฺปตาฯ เตนาห ‘‘สา หี’’ติอาทีฯ อารมฺมณโตติ นิพฺพานารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณานํ โลกิยสมาปตฺตีนํ อภาวโตฯ

วิตฺถารวเสนาติ เอเกกธาตุวเสนาติ วทนฺติ, เอเกกิสฺสา ปน ธาตุยา ลกฺขณวิภตฺติทสฺสนวเสนฯ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยํ นิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสฺสาเทติ เอเตนาติ อสฺสาโท, ตณฺหาฯ อยํ ปถวีธาตุยา อสฺสาโทติ เอตฺถ อยํ-สทฺโท ‘‘ปหานปฏิเวโธ’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘อยํ ปหานปฏิเวโธ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน สมุทยสจฺจ’’นฺติฯ เอส นโย เสสสจฺเจสุปิฯ

ยาติ ยถาวุตฺเตสุ อสฺสาโท อาทีนโว นิสฺสรณนฺติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ปวตฺตา ยา ทิฏฺฐิ…เป.… โย สมาธิ, อยํ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจนฺติ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

ปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อจริํสุตฺตวณฺณนา

[116] ยถา ยาวตา นิสฺสรณปริเยสนฏฺฐาเน อาทีนวปริเยสนา, เอวํ ยาวตา อาทีนวปริเยสนฏฺฐาเน อสฺสาทปริเยสนา สมฺมาปฏิปนฺนสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘อจรินฺติ ญาณจาเรน อจริํ, อนุภวนจาเรนา’’ติฯ

อจริํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โนเจทํสุตฺตวณฺณนา

[117] นิสฺสฏาติอาทีนิ ปทานิ, อาทิโต วุตฺตปฏิเสเธนาติ ‘‘เนวา’’ติ เอตฺถ วุตฺเตน นกาเรนฯ เตนาห ‘‘น นิสฺสฏา’’ติอาทิฯ วิมริยาทิกเตนาติอาทิ จ เอตฺถ วิหรณเปกฺขเณ กรณวจนํฯ ทุติยนเยติ ‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทินา วุตฺตนเยฯ กิเลสวฏฺฏมริยาทาย สพฺพโส อภาวโต นิมฺมริยาทิกเตน จิตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตีสูติ ทุติยาทีสุ ตีสุฯ

โนเจทํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. เอกนฺตทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[118] เอกนฺเตเนว ทุกฺขาติ อวีจิมหานิรโย วิย เอกนฺตโต ทุกฺขา เอว สุเขน อโวมิสฺสาฯ ทุกฺเขน อนุปติตาติ ทุกฺเขเนว สพฺพโส อุปคตาฯ ทุกฺเขน โอกฺกนฺตาติ พหิทฺธา วิย อนฺโตปิ ทุกฺเขน อวกฺกนฺตา อนุปวิฏฺฐาฯ สุขเวทนาปจฺจยตาย อิมาสํ ธาตูนํ สุขตา วิย ทุกฺขเวทนาปจฺจยตาปิ เวทิตพฺพา, สงฺขารทุกฺขตา ปน สพฺพตฺถ จริตา เอว ฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ธาตูสุ, สพฺพฏฺฐาเนสุ วาฯ ปฐมํ สุขํ ทสฺเสตฺวาปิ ปจฺฉา ทุกฺขสฺส กถิตตฺตา ‘‘ทุกฺขลกฺขณํ กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอกนฺตทุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-10. อภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[119-123] ฉฏฺฐสตฺตเมสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิวฏฺฏํ กถิต’’นฺติ วุตฺตํ ฯ ตีสุ สุตฺเตสุฯ จตุสจฺจเมวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจนฺติ เตสํ เอกชฺฌํ คหณํ, นิยโม ปน ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปรมตฺถสฺส อภาวโตฯ

อภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ธาตุสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. อนมตคฺคสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค